अर्को तिहार सकियो तर मन्दिर मर्मतको प्रतिक्षा सकिएन

काठमाडौं, नेपाल : राजधानी काठमाडौंको मुटुमा रहेको सुन्दर ऐतिहासिक रानी पोखरीको मध्यभागमा अवस्थित मन्दिरलाई एउटा पालले ढाकिएको छ । मन्दिरको वरपर फराकिलो सुख्खा जमिन छ, जहाँ पहिले पोखरी थियो । २०७२ मा आएको भूकम्पले भत्काएको १७ औं शताब्दिको रानी पोखरी अझै पनि निर्माणाधीन छ ।

कात्तिकमा मनाइएको यस वर्षको तिहारमा पनि अघिल्लो वर्षझैं पुजाका लागि रानी पोखरीको मन्दिर खुला नभएपछि यहाँका हिन्दु धर्मालम्बीहरु निरास बनेका छन् ।

“हामीले पुजा गर्ने ठाउँको यस्तो हालत देख्दा साह्रै चित्त दुख्छ,” काठमाडौं निवासी सुनिता दास, ३२, भन्छिन्, “एउटा पोखरी बनाउन त यति समय लाग्छ भने अन्त के हालत होला ?”

कल्पना खनाल, जीपीजे नेपाल

चन्द्रकला देवी, ६५ (रातो लुगा लगाएकी) र सुनिता दास, ३२ (पहेंलो सलमा) । उनीहरु रानी पोखरी खुल्ने लामो प्रतिक्षाले निरास भएको बताउँछन् ।

१२ वैशाख २०७२ मा आएको ७.८ म्याग्निच्युडको भूकम्प र त्यसपछि हप्तौंसम्म आएका पराकम्पनले भत्काएका संरचनामध्ये रानी पोखरी एउटा झिनो अंश मात्र हो । उक्त भूकम्पमा करिब नौ हजार मानिसको ज्यान गएको थियो भने लाखौंले बास गुमाएका थिए । अझै ठूलो संख्यामा भूकम्पपीडित परिवार अस्थायी टहरामा बसिरहेका छन् । तर धार्मिक मात्र होइन, सांस्कृतिकरुपमा सक्रिय नेपालीका लागि समेत मन्दिर र अन्य धार्मिकस्थलले पनि घर जत्तिकै महत्व राख्छ ।

काठमाडौं महानगरपालिकाले रानी पोखरी पुनःनिर्माणको जिम्मा लियो तर मापदण्ड उल्लंघन गरेर मन्दिर बनाउन लागेको भन्दै पुरातत्व विभागले भाद्र २०७३ मा हस्तक्षेप गर्यो । महानगरपालिकाले काठलगायत परम्परागत निर्माण सामग्रीको साटो मापदण्डविपरीत सिमेन्ट तथा छडको प्रयोग गरेर निर्माण गरेको विभागको दाबी छ । विभागको हस्तक्षेपपछि रानी पोखरी पुनःनिर्माणको सबै काम ठप्प भयो ।

पुनःनिर्माण प्रक्रियाप्रति स्थानीय समुदायले देखाएको चिन्ताका बीच सांस्कृतिक सम्पदा संरक्षणको जिम्मेवारी पाएको संयुक्त राष्ट्रसंघीय निकाय युनेस्कोलेसमेत निन्दा गरेको थियो । पुनःनिर्माणको निरीक्षणका लागि पुरातत्व विभागलाई संलग्न गराउन युनेस्कोले सरकारी अधिकारीलाई आग्रह गरेको थियो ।

अहिलेको सम्झौतामा पुरातत्व विभागले मन्दिर र महानगरले पोखरीको पुनःनिर्माण गर्ने उल्लेख छ ।

कल्पना खनाल, जीपीजे नेपाल

२०७२ मा भूकम्प जाँदासम्म रानी पोखरीको बीचमा रहेको मन्दिर पोखरीले घेरिएको थियो । अहिले पोखरी रहेको स्थान सुख्खा छ र झार तथा बुट्यानले छोपिएको छ ।

तर तिहारमा भक्तजनहरुको घुइचो हुने यो मन्दिरको कुनै पनि काम समयमा सम्पन्न भएन ।

“अब त रानी पोखरी छिटै बन्ला भन्ने आशै मरिसक्यो,” हरेक तिहारमा रानी पोखरी जाने गरेका सुरेश श्रेष्ठ, ३०, भन्छन् ।

राजा प्रताप मल्लले आफ्नो छोराको मृत्युपछि शोकाकुल बनेकी रानीलाई सान्त्वना दिन पोखरीको निर्माण गरेको इतिहासविद् मुकुन्दराज अर्याल बताउँछन् । यो मन्दिर सर्वसाधारणका लागि प्रत्येक तिहारको भाईटिकाको दिन मात्रै खुला गरिन्छ । यस पर्वमा आफ्नो दाजुभाई वा दिदीबहिनी नभएकाहरु टिका र आशिर्वाद थाप्न यहाँ आउने गर्छन् ।

कल्पना खनाल, जीपीजे नेपाल

राजा प्रताप मल्लले पुत्र वियोगमा रहेकी रानीलाई सान्त्वना दिन बनाएकाले पोखरीले घेरिएको बीचमा रहेको मन्दिरसहितको क्षेत्र रानी पोखरीको नामले चिनिन्छ । रानी पोखरीको मर्मत २०७३ मा अवरुद्ध भएको हो ।

यस पोखरी ६२ रोपनी जग्गामा फैलिएको छ । छेउमा हिंड्नका लागि पेटी, अन्य सुविधा र मन्दिर मर्मतसहित पोखरी निर्माणका लागि १५ करोड रुपैयाँ खर्च लाग्ने अनुमान छ । त्यस्तै, मन्दिर मर्मतका लागि करिब एक करोड ३० लाख रुपैयाँ लाग्नेछ ।

पुनःनिर्माणको काम जथाभावी भएको भनेर स्थानीय सञ्चारमाध्यमले प्रचार गरेकै आधारमा पुरातत्व विभागले काममा रोक लगाएको र त्यतिबेलासम्म महानगरले आधा काम सकिसकेको काठमाडौं महानगरपालिका शहरी पुर्वाधार विकास विभागका प्रमुख उत्तरकुमार रेग्मी बताउँछन् ।

तर पुरातत्व विभागका प्रवक्ता रामबहादुर कुँवरचाहीं मन्दिर र पोखरीको निरीक्षण गरेरै विभागले महानगरको काम रोकेको दाबी गर्छन ।

गत वैशाखमा निर्माणकर्तासँग सहमति गरिएको र अबको दुई वर्षभित्र रानी पोखरीको पुनःनिर्माण सम्पन्न गर्ने अपेक्षा रहेको कुँवरको भनाई छ ।

जीपीजेका सागर घिमिरेले यो लेख नेपालीमा अनुवाद गरेका हुन् ।